Pałace, zamki, dworki, czy kościoły wybudowane na przestrzeni kilku ostatnich tysiącleci, które dotrwały w dobrym stanie do naszych czasów, to milczący, majestatyczni świadkowie błyskawicznego rozwoju i potęgi ludzkiej cywilizacji. Mimo swojej długowieczności,także i one podlegają jednak stałemu działaniu różnorodnych czynników, które mogą prowadzić do nieodwracalnych uszkodzeń ich konstrukcji, a w konsekwencji popadnięcia w ruinę. By temu zapobiec, Zabytkowe budowle muszą być systematycznie poddawane kontroli, a w razie potrzeby, odpowiednim zabiegom renowacyjnym. Tylko wówczas będą mogły cieszyć pięknym, estetycznym wyglądem przez kolejne stulecia i stanowić namacalne pamiątki przeszłości dla następnych pokoleń

Wilgoć – największe zagrożenie zabytkowych budowli

Zawilgocone mury, to zjawisko bardzo niekorzystne, które niesie ze sobą liczne zagrożenia. Na wilgotnych ścianach rozwijają się różnorodne wykwity, grzyby i pleśnie, których obecność może być niebezpieczna zarówno dla trwałości murów, jak i dla ludzkiego zdrowia. W okresie jesienno- zimowym wilgotne ściany przemarzają, co prowadzi do obniżenia ich izolacyjności termicznej. W mokrych murach zachodzą także pewne procesy chemiczne, które powodują zmniejszenie ich wytrzymałości. Często dochodzi także do złuszczania i odpadania tynków. W wyniku zjawiska fizycznego zwanego podciąganiem kapilarnym, wilgoć ze ścian piwnic może podnosić się na wyższe kondygnacje budynku. W ten sposób na uszkodzenia zostaje narażona zarówno cała powierzchnia zabytkowej elewacje, jak i stropy, czy tynki na ścianach wewnętrznych. W czasie intensywnych opadów i roztopów (wiosna, jesień), zalegający w gruncie nadmiar wody przesącza się przez niezabezpieczone fundamenty i zalewa piwnice. Długotrwałe zaleganie wilgoci w strukturze muru sprawia ponadto, że ściana zaczyna dobrze przewodzić ciepło. Skutkiem takiego stanu rzeczy jest oczywiście wzrost kosztów ogrzewania takiego obiektu. Renowacja budowli o charakterze zabytkowym w znacznej mierze polega więc zazwyczaj na likwidacji i zapobieganiu szkodom wyrządzonym przez wodę. Często konieczne okazuje się wykonanie lub wyminą hydroizolacji ścian fundamentowych, osuszenie murów, usunięcie soli zalegających w strukturze muru, wymiana wypraw tynkarskich zarówno na ścianach wewnętrznych jak i na elewacji zewnętrznej, czy impregnacja powierzchni ceglanych, oraz uzupełnienie ubytków w różnego rodzaju materiałach.

Zabytkowy budynek to wyjątkowe wyzwanie

Przeprowadzenie prac renowacyjnych w budynku o charakterze zabytkowym to zadanie, którego nie powinno powierzać się ekipie budowlanej wykonującej na co dzień prace remontowe zabudowań współczesnych. W tego typu zadaniach niezbędne jest bowiem nie tylko doświadczenie,ale przede wszystkim bardzo szeroka wiedza zarówno fachowa (doskonała znajomość dostępnych na rynku renowacyjnych materiałów i technologii budowlanych) jak i historycznej. W przeciwnym bowiem razie wykonane prace mogą przynieść remontowanej budowli znacznie więcej szkody niż pożytku. Wszystko to sprawia, że w wypadku budowli zabytkowej nie można wykonać żadnych prac bez wcześniejszego uzyskania zgody właściwego dla danego terenu konserwatora zabytków.

Generalną zasadą, której bezwzględnie należy przestrzegać podczas prowadzenia prac związanych z renowacją zabytków, jest stosowanie materiałów w jak największym topniu zbliżonych pod względem składu chemicznego do tych, które wykorzystano przed laty przy budowie remontowanego obiektu. Z tego też względu, przed rozpoczęciem jakichkolwiek prac niezbędne jest gruntowne zapoznanie się z zachowaną dokumentacją projektową budynku. Jeżeli jednak taka dokumentacja nie zachowała się do naszych czasów, należy zebrać o budynku jak najwięcej informacji, ze szczególnym uwzględnieniem tych, dotyczących przeprowadzanych wcześniej zabiegów renowacyjnych i konserwacyjnych. Właśnie na tym etapie niezbędna okazuje się znajomość historii, zwłaszcza z zakresu stosowanych na przestrzeni dziejów technologii i zapraw budowlanych. Posiadającemu taką wiedzę wykonawcy dużo łatwiej będzie zarówno zaplanować poszczególne etapy przedsięwzięcia, jak i dobrać odpowiednie materiały.

Jakie stosować hydroizolacje?

W wypadku budynków o charakterze zabytkowym najczęściej stosuje się hydroizolacje typu średniego i ciężkiego. Często bowiem zdarza się, że fundamenty zabytku uległy poważnemu uszkodzeniu. Zamki i kościoły budowano dawniej często na terenach o bardzo silnym zawilgoceniu, co sprawia, że stosowanie izolacji lekkich nie miałoby specjalnego sensu. W omawianych budowlach właściwie nie stosuje się standardowych materiałów hydroizolacyjnych takich jak papy, czy bitumy. Najczęściej wykorzystuje się dwa rodzaje preparatów:

Szlamy wodoszczelne to specjalne mieszanki,w skład w których wchodzi cement, żywice proszkowe, mikrokrzemianka i wypełniacze poprawiające elastyczność i szczelność. Nie zawierają szkodliwych substancji i nie tracą z czasem swoich najważniejszych właściwości. Charakteryzują się także znakomitą przyczepnością praktycznie do wszystkich rodzajów podłoża. Ich nie wątpliwą zaletą jest także możliwość izolacji przeciwwilgociowej na ścianach wewnętrznych. Bez obaw można bowiem nakładać na ich powierzchnie tynki i przyklejać płytki kamienne lub klinkierowe.

Silikoniany, to środki dostępne w formie farb elewacyjnych, których działanie polega na
uniemożliwieniu wilgoci migrowania w głąb struktury muru. Tego typu preparatów można też używać do uszczelniania murów metodą iniekcji.

Obok hydroizolacji fundamentów, elementem budynków zabytkowych najczęściej poddawanym renowacji są elewacje. Ich odnowienie wymaga zazwyczaj usunięcia wszystkich warstw zalegających na warstwie bazowej. Chodzi tu o wszelkiego typu zanieczyszczenia, nagromadzone przez lata osady, wszelkie naniesione dotychczas warstwy ochronne i wreszcie uszkodzone wyprawy tynkarskie. Taki stan rzeczy sprawia, że wszelkie warstwy nanoszone na oryginalną elewację, bezwzględnie muszą mieć charakter usuwalny. Zasada ta dotyczy zarówno tynków, jak i impregnatów do powierzchni ceglanych, oraz wszystkich innych stosowanych preparatów.

Metody oczyszczania elewacji

Ze względu na bezpieczeństwo powierzchni ścian znajdujących się pod wyprawami tynkarskimi przeznaczonymi do usunięcia, od dawna już nie stosuje się ręcznych metod polegających na oczyszczaniu elewacji z użyciem na przykład młotka i przecinaka. Jednym z najbardziej popularnych, a przy tym dość skutecznych sposobów jest natomiast odspajanie zbędnych warstw przy pomocy materiału ściernego wprawianego w ruch z użyciem sprężonego powietrza. W praktyce zabieg ten przypomina nieco piaskowanie metali przygotowywanych do lakierowania. W zależności od poziomu twardości oczyszczanego podłoża, stosuje się materiały ścierne dobrane w taki sposób, by podczas oczyszczania nie uszkadzały właściwej powierzchni muru. Omawianego sposobu ze względów bezpieczeństwa nie stosuje się raczej na elewacjach ozdobionych płaskorzeźbami i innymi elementami, które mogłoby zostać uszkodzone podczas prac. Do oczyszczania bardzo delikatnych powierzchni opracowano metodę zbliżoną do opisanej powyżej,a różniącą się od niej wielkością zastosowanego czyściwa, którym w tym wypadku jest specjalnie spreparowany pył, czy też puder o niezwykle małych i miękkich cząsteczkach. Zanieczyszczenia odspojone od odnawianej elewacji zostają natychmiast odessane przez specjalny odkurzacz, dzięki czemu wykonawca unika konieczności płukania elewacji po zakończeniu prac. W ten sposób zanieczyszczenia nie rozpuszczają się w wodzie i nie migrują w głąb struktury muru.

Kolejnym niewątpliwie wartym omówienia sposobem pozbycia się nie pożądanych warstw z zabytkowej elewacji, jest metoda polegająca na zmyciu czyszczonej powierzchni wodą pod ciśnieniem. Chociaż rozwiązanie takie niewątpliwie posiada swoje zalety, ma też jedną zasadniczą wadę. Usuwany brud wprawdzie rozpuszcza się w wodzie i spływa wraz z nią z elewacji, ale część zanieczyszczeń migruje wgłąb muru razem z wodą i w ten sposób nadal może negatywnie wpływać na stan zabytku. Jeżeli do czyszczenia zostanie użyta woda o wysokiej temperaturze, brud będzie wprawdzie zmywany dość szybko, ale istnieje ryzyko uszkodzenia substancji elewacji w wyniku gwałtownego podniesienia się jej temperatury. Na niekorzyść tego sposobu przemawia niestety także duże zużycie wody i konieczność odprowadzenia powstających podczas czyszczenia ścieków do kanalizacji, co jak wiadomo nie zawsze jest możliwe. Tam, gdzie prosta obróbka ścierna i mycie pod ciśnieniem okazują się niewystarczające, z pomocą przychodzi chemia. W praktyce wygląda to mniej – więcej tak, że wraz z wodą pod ciśnieniem, na czyszczoną powierzchnię nanosi się różnego rodzaju substancje aktywne, wspomagające i przyspieszające rozpuszczanie niepożądanych warstw elewacji na zasadzie reakcji chemicznej. Roztwory czyszczące dobiera się w taki sposób, by w jak najmniejszym stopniu wywierały wpływ na odsłanianą powierzchnię.Unika się przy tym substancji, w wyniku działania których na powierzchni elewacji mogłyby wytrącić się sole tworzące mało estetyczne i często szkodliwe dla murów osady. Wśród nich sa między innymi kwasy solne oraz siarkowe. By pozbyć się mniej uciążliwych zabrudzeń, stosuje się roztwory detergentów, które jednak nie mogą być zbyt silne, by nie wywołać zasolenia zabytkowej elewacji. Do usunięcia naprawdę trudnych plam z różnego rodzaju tłuszczów, czy substancji smolistych, stosuje się metody łączone. Polegają one na osłabianiu struktury zanieczyszczeń za pomocą wspomnianych roztworów chemicznych, a następnie na usunięciu zmiękczonych warstw za pomocą materiałów ściernych w strumieniu powietrza. Takie rozwiązania pozwalają na zdecydowane przyspieszenie prowadzonych prac konserwatorskich. Do stosowania omówionych sposobów czyszczenia niezbędne jest użycie różnego rodzaju urządzeń, takich jak agregaty i myjki ciśnieniowe. Urządzenia te nie należą jednak zazwyczaj do tanich, co zdecydowanie podnosi całość kosztów przeprowadzenia renowacji danego obiektu.

Usunięte wyprawy tynkarskie muszą oczywiście zostać zastąpione nowymi.

Tynki

Z oczywistych względów stanowią najbardziej narażony na destrukcję element zabytkowej budowli. Są bezustannie poddawane szkodliwemu działaniu opadów atmosferycznych, wahań temperatury, promieniowania ultrafioletowego, czy wreszcie erozji wietrznej lub osiadaniu wszelkiego rodzaju zanieczyszczeń zawartych w powietrzu. Wnikająca w nie wilgoć stopniowo prowadzi do osłabienia struktury wyprawy tynkarskiej, a to z kolei powoduje z czasem uszkodzenia widoczne gołym okiem na elewacji. Ich odnawianie i odpowiednia konserwacja jest więc koniecznością. Na budynkach powstałych w odległych czasach stosowano rodzaje wypraw tynkarskich, których raczej nie wykonuje się współcześnie. Są wśród nich między innymi tynki na bazie gliny, których zachowało się do naszych czasów zdecydowanie najmniej. Stanowiły one zmieszane gliny i substancji wiążących, niekiedy z dodatkiem piasku. Kolejną, zdecydowanie bardziej popularną grupą tynków, które do dziś możemy spotkać na zabytkowych budowlach, są tynki wapienno - piaskowe, komponowane na bazie starego, zleżałego wapna i drobnego, dobrze przesianego piasku. Rolę środków poprawiających przyczepności wzmacniających starodawne zaprawy tynkarskie stanowiły takie substancje, jak bydlęca krew, kurze jaja, czy klej kostny.

Chociaż w wykonywanych współcześnie pracach konserwatorskich, w myśl wspomnianej wyżej zasady, konserwatorzy starają się stosować materiały o składzie zbliżonym do oryginalnego, to jak wiadomo, nie zawsze jest to do końca możliwe. Z pomocą przychodzi jednak często współczesna technologia, dzięki której udaje się przygotować zaprawy do złudzenia przypominające te z ubiegłych epok historycznych, ale posiadające przy tym właściwości wspomagające ochronę odnawianych budynków. Obecnie w pracach konserwatorskich wykorzystywane są głównie tynki wapienne z trasem reńskim, wykorzystywanym także powszechnie w produkcji różnorodnych zapraw służących do murowania z kllinkieru. W renowacjach stosuje się także lekkie tynki, których struktura jest mocno porowata. Ich zadaniem jest wchłonąć i zatrzymać w sobie szkodliwe dla materiałów budowlanych sole. Z uwagi na taką właśnie rolę, tynki te określa się potocznie mianem renowacyjnych.

Na ułożony tynk nakłada się zazwyczaj wykończeniową warstwę farby. Jednak w wypadku budowli zabytkowych, można stosować jedynie wybrane rodzaje farb. Mamy wśród nich:

farby renowacyjne

Stanowią dziś najprostszy i najczęściej stosowany sposób odnawiania zabytkowych elewacji. Wykorzystuje się zarówno farby sporządzane według receptur znanych od setek lat, jak i zestawiane współcześnie. Wśród nich możemy wyróżnić:

farby wapienne

Spoiwem w tego typu farbach jest wapno. Chociaż przez wiele stuleci farby wapienne stosowano powszechnie, obecnie wykorzystuje się je głównie właśnie do renowacji zabytków. Farby wapienne pozwalają na swobodne oddychanie ścian. Ich właściwości bakteriobójcze sprawiają, że na ich powierzchni nie rozprzestrzeniają się pleśnie i grzyby. Ich zastosowanie w renowacji budowli (we wnętrzach) wydaje się najbardziej odpowiednie;

farby cementowe

Podobnie jak farby wapienne nie są obecnie zbyt szeroko stosowane. Wynika to przede wszystkim z dostępności za rynku całej gamy farb technologicznie lepszych. Farby cementowe posiadają znacznie lepszą wytrzymałość od opisanych wyżej preparatów wapiennych. Są dostępne w dość ograniczonej gamie kolorystycznej. Można z ich pomocą uzyskać głownie kolory pastelowe o niezbyt dużej wyrazistości.

Farby silikatowe

Spoiwem jest w ich wypadku wodny roztwór wodny krzemianu potasu. Świetnie nadają się do pomieszczeń o stałym lub okresowym podniesionym poziomie wilgotności powietrza i właśnie dlatego są chętnie wykorzystywane podczas renowacji budowli zabytkowych. Pozwalają na swowodną migrację pary wodnej między ścianą a atmosferą, ale równocześnie chronią pomalowane nimi powierzchnie przed nadmiernym wchłanianiem wody. Są odporne na uszkodzenia mechaniczne, szorowanie i ścieranie. Są dostępne w bardzo szerokiej gamie kolorystycznej, a ich kolory z czasem nie tracą na intensywności. Jest to jeden z niewielu rodzajów farb stosowanych współcześnie na skalę masową, który chętnie wykorzystuje się podczas odnawiania zabytków. Nadają się zarówno na ściany wewnętrzne, jak i do malowania elewacji zewnętrznej;

Modyfikowane farby mineralne.

Są to farby o właściwościach omówionych wyżej farb silikatowyh, z tą jednak różnicą, że zawierają domieszki spowalniające wysychanie. Takie wydłużenie otwartego czasu pracy sprawia, że farby tego typu idealnie nadają się do malowania bardzo dużych powierzchni bez obawy o zbyt szybkie utwardzenie się powłoki. Farby takie można przygotowywać nawet na rok przed rozpoczęciem prac renowacyjnych, ponieważ nie otwarte mogą stać znacznie dłużej niż jakiekolwiek inne dostępne na rynku. Ta cecha sprawia, że wykorzystuje się w sytuacjach, gdy prace prowadzone są w kilku etapach,lub chcemy zachować identyczne kolory podczas dwóch kolejnych rzutów prac konserwatorskich. Zazwyczaj przygotowuje się je na specjalne zamówienie, dostosowując wszystkie parametry do potrzeb konkretnej zabytkowej elewacji;

Farby silikonowe

To rodzaj farb idealnie nadających się do renowacji elewacji budynków zabytkowych stojących w miejscach szczególnie narażonych na powstawanie zanieczyszczeń przenoszonych drogą powietrzną. Powodem jest fakt, że farby silikonowe tworzą specyficzny rodzaj powłoki Jest to śliska błona o bardzo małej porowatości ,która znakomicie zabezpiecza zabytkową elewację przed wniukaniem zanieczyszczeń w strukturę materiału budowlanego. Wszystkie substancje, które osadzą się na ścianach zostają zmyte przez opady atmosferyczne. Z tego też względu, farby silikonowe bardzo często określane są mianem farb samooczyszczających. Farby silikonowe znakomicie chronią elewację także przed szkodliwym działaniem wody, nie dopuszczając, by wnikała ona w strukturę muru powodując jej stopniowe osłabienie. Farby silikonowe są także bardzo odporne na uszkodzenia mechaniczne, uderzennia i zarysowania. Decyzja o ich zastosowaniu na zabytkowych elewacjach będzie oczywiście ze wszech miar słuszna, ale zdecydowanie podniesie koszty całego przedsięwzięcia. Jeżeli jednak chcemy postawić na jakość, jak najbardziej powinniśmy skorzystać właśnie z tej opcji.

Renowacji i ochrony wymagają także elewacje wykonane z takich materiałów jak cegła czy kamień. W ich wypadku, do uzupełnienia ewentualnych ubytków stosuje się specjalne masy wypełniające, dobrane idealnie pod względem kolorystycznym i strukturalnym. powszechnie przyjętą metodą zabezpieczenia jest oczywiście impregnacja odnowionych powierzchni. Jej zadaniem jest z kolei zabezpieczenie powierzchni elewacji i elementów przed wnikaniem w ich strukturę brudu i pochłanianiem wilgoci. Jeżeli odnawiany budynek znajduje się w miejscu narażonym na intensywne oddziaływanie zanieczyszczeń zawartych w powietrzu, impregnacja powierzchni ceglanych i kamiennych ma, rzecz jasna, wyjątkowo duże znaczenie. Jeżeli wymaga tego specyfika okolicy, na zabytkowe mury nakłada się specjalne powłoki zapewniające ochronę przed graffiti. Służące do tego celu preparaty, to specjalne impregnaty. Lub powłoki typu traconego. Te drugie okazują się w praktyce zdecydowanie skuteczniejsze, ale są też dużo droższe, a ich aplikacja jest nieco bardziej wymagająca.

Kolejnym elementem zabytkowej budowli wymagającym okresowej konserwacji są oczywiście dachy. W dawnych czasach do ich pokrycia używano głównie dachówki ceramicznej. Materiał ten, mimo wieczystej niemal trwałości, narażony jest na nawierzchniowe działanie korozji biologicznej w postaci mchów i porostów. Na porażenie tego typu korozją szczególnie narażone są dachy budowli położonych w pobliżu dużych kompleksów leśnych i zbiorników wodnych. Na szczęście szkodliwy wpływ mchów i porostów jest w wypadku ceramiki znikowy, niemniej jednak naloty pozbawiają dachówkę je niewątpliwego uroku.

Najtańszym sposobem zapobiegania pojawianiu się mchu i porostów jest stosowanie impregnatów do dachówek. Tworzą one na powierzchni zabezpieczanego materiału specjalną ochronną warstwę, uniemożliwiającą trwałe osadzanie się niepożądanych mikroorganizmów.

Do naszych czasów dotrwała także spora liczba obiektów drewnianych, których pokryciem dachowym jest strzecha. Do jej zabezpieczenia także używa się specjalnych impregnatów zapewniających ochronę zarówno przed szkodliwym działaniem wody, jak i przed zaprószeniem i z rozprzestrzenianiem się ognia. Wadą pokryć ze strzechy jest fakt, że ich konserwację należy dość często powtarzać.

Opracował: Leszek Zawadzki

Autor: chemiabudowlana.info - zobacz wizytówkę firmy