Wszyscy zgodnie stwierdzą, że zabytki architektury, to obok literatury, muzyki i malarstwa, główna część narodowego dziedzictwa. Zadaniem kolejnych pokoleń jest ochrona tego dziedzictwa. Coraz większa zasobność portfeli gmin i obywateli pozwala nareszcie, po latach zaniedbań, na konserwację tego, co w Polsce jeszcze pozostało. Zawartość substancji zabytkowej w naszym kraju nigdy nie była zbyt wielka. Głównie z uwagi na fakt, że przeróżne konflikty zbrojne przetaczające się przez Rzeczpospolitą poważnie uszczuplały to, co powstawało. Z drugiej strony Polska nigdy nie znajdowała się w głównych nurtach artystycznych Europy.



Niemniej jednak nadal można napotkać wiele ciekawych obiektów, wartych zachowania. Nie tylko architektonicznych arcydzieł, ale również pełnych uroku kamienic przez lata popadających w ruinę z powodu braku zainteresowania ich właścicieli lub odpowiednich władz. Dzisiaj, kiedy Polska staje się krajem coraz lepiej prosperującym, kiedy włodarze miast i miasteczek starają się przyciągać turystów niepowtarzalnym klimatem, ważnym stało się dbanie o zabytki architektoniczne oraz ratowanie tych, które przez lata rabunkowej eksploatacji są dzisiaj tylko straszącymi przechodniów ruinami. Z różnych względów u naszych zachodnich i południowych sąsiadów taka dbałość jest czymś naturalnym, a jej efekty nie tylko cieszą oko, ale również są użyteczne.

WAGA DOBORU TECHNOLOGII

Problem zaczyna sie w momencie wyboru technologii renowacji. Pojawiające się gdzieniegdzie głosy nakazujące burzyć wszystko i budować od nowa, ze zrozumiałych względów nie mogą być brane pod uwagę. Dając posłuch takim zaleceniom nasi zachodni sąsiedzi, w Dreźnie na starówce, gdzie jeszcze kilkanaście lat temu straszyły gruzowiska resztek kamienic, wybrali metodę bardzo radykalna, ale dającą zabytkom pełną funkcjonalność. Remontując zachowano oryginalne fasady kamienic, natomiast całą resztę dobudowano na nowo od tyłu korzystając ze wszelkich dobrodziejstw nowoczesnej, ale nie ma co ukrywać bezdusznej, technologii. Jest to jednak metoda bardzo kosztowna i nie zawsze możliwa do zastosowania w przypadku budynków o charakterze użytecznym. Inaczej ma się sprawa z perełkami architektury, które ratowane są bez względu na koszty.

Ponieważ większość budynków warta jest odratowania, a nie można nie liczyć się z kosztami, dobór materiałów jest sprawą kluczową. Zabytkowe kamienice, kościoły, fragmenty murów obronnych, czy wreszcie postindustrialne obiekty adaptowane do innych celów mają swoje wymagania. I są to niestety wymagania szczególne, którym sprostać mogą tylko specja-listyczne materiały. Stare mury, zmurszałe tynki, wykwity solne i wapienne, zasolone ściany wymagające izolacji, to dziedziny, w których zastosowanie znajdują nie tylko specjalistyczne produkty, ale również specjalistyczne firmy i wielka odpowiedzialność. Remont budynku, który ma nierzadko sto lub dwieście lat, nie tylko nie może być dokonany tradycyjnymi materiałami, ale i w tradycyjny sposób oraz zwykłym tempie.

Każdy budynek musi być traktowany indywidualnie i nierzadkie są sytuacje, kiedy tynk czy zaprawa są produkowane na specjalne zamówienie inwestora.

WYMAGAJĄCE, JAK... ZABYTKI

Szczególną rolę odgrywa tu nie tylko wygląd budynku, ale również parametry samej zaprawy. Nie chodzi bowiem o proste odtworzenie zaprawy sprzed stuleci, ale takie jej dopasowanie do dzisiejszych warunków, aby była odporna również na agresywny wpływ środowiska. Przez ostanie pięćdziesiąt lat zniszczenia budynków są większe niż przez poprzedzające naszą erę wieki. Czas remontu również się wydłuża, a wiec i koszt prac z tym związanych. Niektóre procesy musza przebiegać wg. szczególnych procedur niemających zastosowania w warunkach nowego budownictwa.I tak wymagania stawiane tynkom używanym do renowacji zabytków, to miedzy inny-mi stosunkowo niewielka wytrzymałość związana z nakładaniem tynku na nieodporne, zniszczone podłoża. Tynki używane do renowacji nierzadko mają wytrzymałość mniejszą niż 1 MPa właśnie z uwagi na konieczność ograniczenia obciążeń przenoszonych na podłoże. Często również zawierają tuf wulkaniczny (trass), który zmniejsza dynamikę narastania wytrzymałości w początkowym okresie wiązania. Tynki takie również muszą się charakteryzować wysokim stopniem paroprzepuszczalności, który nie tylko w starych budynkach ma bardzo duży wpływ na trwałość przegrody, zwłaszcza zaś zewnętrznej.

Kolejnym elementem charakteryzującym tynki przeznaczone do renowacji jest bardzo starannie dobrana receptura, która uwzględniając dostępne dzisiaj technologie i materiały musi sprostać zarówno wymaganiom dzisiejszego budownictwa, jak i być kompatybilna z wyprawami tynkarskimi stosowanymi przed laty. Bardzo ważny jest również wygląd tynku, który w celu odtworzenia utraconej świetności z reguły jest projektowany specjalnie dla konkretnego obiektu. Z tego też powodu często w takich tynkach spotyka się wymieniony wcześniej trass, węgiel drzewny, mikę, kruszoną cegłę lub inne specjalne kruszywa.

OPTOLITH – POMYSŁOWE ROZWIĄZANIA

Szczególnym rodzajem zaprawy tynkarskiej są zaprawy sztukatorskie do wykonywania i odtwarzania boni i gzymsów. Wyróżnia się przede wszystkim zaprawy ciągnione do kształtowania zgrubnego i ostatecznego oraz specjalną zaprawę do wykonywania detali architektonicznych metodą odlewania. Jak wszystkie tynki przeznaczone do ratowania zabytków, również i te, mimo szczególnych właściwości muszą być zgodne z konserwatorskimi założeniami, a wiec przy stosunkowo niewielkiej wytrzymałości na ściskanie muszą legitymować się bardzo dobrą przyczepnością, odpornością na korozję oraz odpornością na cykliczne zamarzanie. Wśród tynków z bogatej oferty Hufgard Optolith można znaleźć tynki zarówno do obróbki zgrubnej (Optolith Grobzug) jak i do wykańczania gzymsów i ciągnięcia gzymsów o niewielkich przekrojach (Optolith Feinzug).


Kolejną szczególną grupą tynków są tynki renowacyjne. Są to wyprawy ścienne, które w normie dotyczącej tynków (PN EN 998-1:2004) mają postawione specjalne wymagania i oznaczone są literą „R”. We wspomnianej normie tynki renowacyjne mają określone kon-kretne parametry jakie muszą spełnić, aby być nazywane renowacyjnymi. Parametry te w głównej mierze dotyczą paroprzepuszczalności i wodochłonności. Jeszcze dalej poszła nie-miecka organizacja WTA, (Wissenschaftlich-Technische Arbeitsgemeinschaft für Bauwerkserhaltung und Denkmalpflege – naukowo-techniczna grupa robocza ds. renowacji zabytków i ochrony budowli), która ustanowiła wymagania dla tynków renowacyjnych daleko dokładniej określając między innymi głębokość podciągania kapilarnego, odporność na obciążenie solami, stosunek wytrzymałości na ściskanie do wytrzymałości na rozciąganie czy zawartość porów powietrza w stwardniałej zaprawie.

Zastosowanie tynków renowacyjnych (niem. Sanierputz), to przede wszystkim mury i ściany (bardzo często w piwnicach), które przez lata pozbawione izolacji przeciwwilgocio-wej skorodowały i pokryły sie solnymi wykwitami. Ściany takie są na samym początku zabezpieczane przed dalszym nasiąkaniem woda (mechanicznie przez podcinanie i uzupełnianie izolacji lub chemicznie).



Następnym etapem jest skucie wszystkich warstw obciążonych solą, zmurszałych i luźnych, a następnie zastosowanie obrzutki cementowej stanowiącej mostek szczepny dla następnych warstw. Kolejnym etapem, bodaj najważniejszym w całym procesie jest nałożenie tynku renowacyjnego wyrównującego. Dzięki dużej zawartości porów powietrza ma on za zadanie zatrzymywać w sobie sole, które jeszcze przez jakiś czas będą z muru migrowały na zewnątrz. Sole te zwiększają swoją objętość podczas krystalizacji lub uwadniania tworzą struktury niszczące tradycyjne tynki. W skrajnych przypadkach (bardzo gruby mur i/lub mur który przez lata zdołał „zmagazynować” bardzo dużą ilość soli) tynk ten nakłada się, jak opatrunek, jedynie na jakiś czas, aby wchłonął sole z muru, stąd używana czasami nazwa tynk opatrunkowy. Po jego nasyceniu, tynk skuwa się i usuwa poza obręb budynku i nakłada warstwę właściwą.

Trzecią, ostateczną warstwą jest drobnoziarnisty tynk renowacyjny przeznaczony do filcowania, który tworząc ostateczną powierzchnię dekoracyjną stanowi równocześnie ostatnią barierę dla soli. Tynki renowacyjne charakteryzują się wysoką paroprzepuszczalnością, co w połączeniu z zalecanymi do renowacji silikatowymi farbami (zarówno wewnętrznymi jak i zewnętrznymi) tworzy system pozwalający w odpowiedzialny i fachowy sposób dbać o zabytki.

Tynki z palety Optolith są rozwiązaniem na wszystkie typy zasolonych murów bez względu na stopień zasolenia i stan muru. W skład systemu Optosan wchodzi tynk HSB, który jest cementową obrzutką na podłoża nienośne, osłabione lub z bardzo dużymi ubytkami. Narzuca się go na ścianę pokrywając jedynie ok 50% powierzchni, nie tyle z powodu oszczędności, ale przede wszystkim by ograniczyć siły działające na ścianę oraz by nie zaburzyć, bądź co bądź cementowym tynkiem, delikatnej równowagi wilgotnościowo powietrznej.

Tynk ASP to tynk, który posiadając ponad 50% porów (wobec wymaganych 45%) doskonale sprawdza się na nawet najbardziej zasolonych ścianach, przy czym można go nakładać na duża grubość (w jednej warstwie nawet ok 30 mm) co pozwala wypełniać również spore ubytki. Warstwa ta przyjmuje na siebie nie tylko pierwsze uderzenie soli zawartych w murze, ale stanowi również warstwę wypełniającą wszystkie ubytki (zmniejszony spływ) oraz stanowi, dzięki możliwości nałożenia na dużą grubość, nieprzeniknioną barierę dla krystalizujących i uwadniających się soli pod warunkiem prawidłowego dobrania grubości tynku i odpowiedniego przygotowania podłoża (izolacja, dokładność skucia starych tynków, dobranie grubości warstwy, technologia mieszania i nakładania).

Ostatnią warstwą systemu Optosan jest tynk USP, biały, drobnoziarnisty tynk renowacyjny, który może być zastosowany również jako samodzielny tynk na ścianach o mniejszym stopniu zasolenia. Tynk USP przeznaczony jest do filcowania, jest tynkiem hydrofobowym, przeznaczonym do malowania lub użytkowania bezpośredniego. System Optosan oprócz wymaganych Polskim prawem dokumentów posiada również certyfikat WTA wydany w 2007 roku uznawany w całej Europie za najbardziej miarodajny dowód jakości rozwiązań.



Kolejnym rodzajem tynków często stosowanych w trakcie remontów obiektów zabytkowych są tynki antykondensacyjne zwane też klimatycznymi. Tynki te charakteryzują się bardzo dużą zdolnością do pochłaniania wilgoci zawartej w powietrzu, a zwłaszcza wilgoci, która w skutek kondensacji pojawia się na tynkach wewnątrz obiektów. Tynki antykondesacyjne oddają wilgoć w okresach zmniejszenia jej zawartości w powietrzu. Dodatkowym argumentem za ich zastosowaniem jest bardzo wysoka paroprzepuszczalność i niski ciężar właściwy w niewielkim tylko stopniu wpływający na obciążenie konstrukcji. Tynki takie znajdują zastosowanie przede wszystkim w obiektach sakralnych lub muzealnych, ogrzewanych i użytkowanych okresowo, gdzie kondensująca na ścianach wilgoć mogłaby uszkodzić tynki, ozdoby lub wymalowania. W ofercie Optolith takim tynkiem jest Optolith Klimaputz, który dzięki zawartości kruszyw wulkanicznych posiada doskonałe właściwości regulowania mi-kroklimatu.

NIEDOCENIANI BOHATEROWIE

Nie do przecenienia jest również rola innych produktów, które są stosowane do restaurowania obiektów zabytkowych lub tylko wiekowych. Wśród wielu zapraw niezbędnych na odpowiedzialnie traktowanej budowie znajdują sie tynki wapienne i strukturalne, zaprawy do spoin oraz renowacyjne zaprawy murarskie i tynkarskie. Doskonała do spoin jest przykład zaprawa trassowa TKF, charakteryzująca sie doskonała przyczepnością, niewielka, ale kontrolowana wytrzymałością oraz co nie mniej ważne szeroka paleta kolorów i wysoka odpornością na agresywny wpływ środowiska. Z uwagi na posiadane właściwości może być zastosowana wszędzie tam gdzie z powodu erozji (zarówno chemicznej jak i czasowej) budulec muru jest zbyt słaby, aby przenieść zwiększone obciążenia, nawet tak nikłe jak powodowane wiązaniem tradycyjnych zapraw fugowych. Produkowana jest ona w dwóch standartowych uziarnieniach do 1 mm i do 2 mm.



Kolejnym ciekawym i mającym bardzo szerokie produktem zastosowanie jest Optolith HMF. HMF to historyczna zaprawa tynkarska, murarska i do spoinowania. Znajduje zastosowanie wszędzie tam gdzie potrzebne są tynki lub zaprawy barwione w masie, o niewielkiej wytrzymałości i doskonałej przyczepności i obróbce. Zaprawa HMF występuje w trzech rodzajach uziarnienia (do1 mm, do 2 mm i do 4 mm), dzięki temu zastosowanie jej na jednym obiekcie w gwarantuje prawidłowe i jednakowe parametry na całym obiekcie, pozwalając jednocześnie bez ryzyka utrzymać zarówno kolor jak i charakter zaprawy, jest to niezaprzeczalna zaleta np. w sytuacji, gdy po skuciu tynku okazuje sie, iż część ściany została wykończona (np. zaspoinowana przy wykorzystaniu materiału o innej strukturze).

Tynkiem bardzo szeroko stosowanym w odnawianiu jest tynk Optolith HKP- historyczny tynk wapienny szczególnie dobrze sprawdzający sie na ścianach z kamienia, ścianach na zaprawie wapiennej i ścianach, na których z różnych względów tynk wapienny już jest i powinien zostać. Tynk HKP jest wykonany wg tradycyjnej receptury wiec doskonale odnajduje sie wśród zapraw z epoki. Dzięki tradycyjnej recepturze i wysokiemu pH, nawet bez zastosowania specjalnych i co ważniejsze nie zawsze obojętnych biocydów, tynki takie doskonale sprawdzają sie w pomieszczeniach gdzie z uwagi na zastosowane wcześniej rozwiązania (np. wentylacji) doszło do ataku pleśni i glonów.

Czasami budynki są w tak złym stanie, że zachodzi konieczność praktycznie ich odbudowania z pozostałych w dobrym stanie cegieł i kamieni. Nieocenione zasługi w tym zakresie oddaja zaprawa murarska Optolith TMM- trassowa zaprawa murarsko tynkarska i Optolith NSR – zaprawa naprawcza do uszkodzonych cegieł, zwana popularnie „kitem”.

Zaprawa murarska tynkarska TMM z dodatkiem trassu pozwala murować z zachowaniem charakteru budowli zapewniając jednocześnie powolny przyrost wytrzymałości, co ma zbawienny wpływ na nadkruszone zębem czasu cegły. Z kolei kit do cegieł pozwala wykorzystać nawet poważnie uszkodzone cegły do wbudowania w mur jak i naprawić te, które jeszcze w murze tkwią. Zaprawa NSR jest produkowana w kilku podstawowych kolorach, przez których zmieszanie można uzyskać potrzebne niuanse pośrednie.



Zaprawa, bez której właściwie nie można poddać renowacji żadnego obiektu jest mineralna zaprawa tynkarska Optolith SHF 0,6 mm, który wraz z siostrzanymi zaprawami SHG 0,3 mm i SHP 1,0 mm stanowią niezastąpione narzędzia w rekach odpowiedzialnych konserwatorów i wykonawców. Szerokie zastosowanie tych materiałów wynika z ich uniwer-salności i szczególnych cech.

Przy zachowaniu wysokiej paroprzepuszczalności tynki szlachetne SHG, SHF i SHP charakteryzuje bardzo wysoka przyczepność (również do podłoży nie mineralnych jak stare far-by i tynki żywiczne), zdolność do mostkowania włosowatych rys i możliwość zatapiania siatki. Oprócz tego rozpiętość zastosowania ich jako tynków zawiera się w zakresie od 3 do 6 mm (SHG), przez 4-8 mm (SHF), aż do 8-20 dla SHP. Bez żadnej przesady można zatem powiedzieć, iż większość uszkodzeń elewacji jak i całych robót związanych z jej odnowieniem można wykonać za pomocą tylko tych trzech zapraw. Dzięki zminimalizowanej tendencji do skurczów i naprężeń ta ciekawa grupa tynków nadaje się również do uzupełniania oraz wykonywania tynków „z kielni”, czyli dekoracyjnych tynków o archaicznym charakterze, które dzięki wyrazistej strukturze świetnie odnajdują się wśród zabytków.

Jeśli dodać do tego niespotykaną biel wersji niebarwionej, wysoką hydrofobowość oraz możliwość barwienia w masie, zaprawy te stają się niezbędne przy odbudowywaniu, restaurowaniu, remoncie i odnawianiu każdej ściany.

Przedstawione tu produkty z pewnością nie wyczerpują całego tematu, jakim są zaprawy do renowacji. Odpowiedzialne podejście do sprawy obejmuje zarówno diagnostykę problemu jak i rozwiązanie ich na każdym etapie począwszy od prawidłowej izolacji, poprzez usprawnienie odprowadzania wody z powierzchni dachów i gzymsów, dobór odpowiednich materiałów do murowania i tynkowania skończywszy na zastosowaniu odpowiednich farb i środków hydrofobowych. Prawidłowe zaś użycie wspomnianych rozwiązań gwarantuje nie tylko sprawne przeprowadzenie robót, ale również długotrwałą i bezproblemową eksploatację odnowionych obiektów.

Artur Chonewicz

Autor: Hufgard Optolith - zobacz wizytówkę firmy